Fritillaria euboeica

Εύβοια, 27/2/2016

Ήταν Κυριακή 30 Απριλίου του 1865, όταν ο Θεόδωρος Ορφανίδης ανέβηκε στην κορυφή της Δίρφυς και ανακάλυψε μία κομψότατη κίτρινη φριτιλλάρια: τη Fritillaria euboeica Rix. Το όνομά της μαρτυρά και την εξάπλωσή της: πρόκειται για είδος ενδημικό της Εύβοιας, στο κεντρικό και βόρειο τμήμα της, ενώ μία αναφορά του Γκανιάτσα από το Άγιο Όρος παραμένει ανεπιβεβαίωτη μέχρι σήμερα.

Η μικρή αυτή φριτιλλάρια φύεται γενικά σε υψόμετρα μεγαλύτερα των 700 μ., εκτός από μια περιοχή της κεντρικής Εύβοιας, κοντά στο χωριό Πολιτικά, όπου βρέθηκε στα 100 μ. Έχει εντοπιστεί τόσο σε ασβεστολιθικά όσο και οφιολιθικά εδάφη, σε ανοίγματα δασών ελάτης ή πεύκου, κάτω από κέδρους και πυξάρια, ακόμα και μέσα σε ακαλλιέργητους ελαιώνες. Ανάλογα με το υψόμετρο, μπορεί να βρεθεί ανθισμένη από το τέλος του Φλεβάρη έως και τον Απρίλιο. 

Στην Εύβοια έχουν βρεθεί μέχρι στιγμής 5 υποπληθυσμοί του είδους, καθένας από τους οποίους αποτελείται από 100-200 ώριμα άτομα. Ο συνολικός πληθυσμός δηλαδή είναι πολύ περιορισμένος. Εκτός αυτού, δέχεται απειλές από πυρκαγιές, οικιστική ανάπτυξη και υπερβόσκηση. Η υπερθέρμανση του πλανήτη μπορεί επίσης να  έχει σοβαρές επιπτώσεις στο είδος, καθώς η φύτρωση των σπερμάτων αναστέλλεται σε θερμοκρασίες μεγαλύτερες των 15^οC κι έτσι μειώνεται η εγγενής αναπαραγωγή. Για τους λόγους αυτούς, στο Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (2009) προτείνεται η ένταξή του στην κατηγορία «Τρωτό». 

Η Fritillaria euboeica προστατεύεται από τη Σύμβαση της Βέρνης και το ΠΔ 67/81, ενώ συμπεριλαμβάνεται στα δύο Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων για τα φυτά της Ελλάδας (2009 και 1995), στον Κόκκινο Κατάλογο Απειλούμενων Ειδών της Παγκόσμιας Ένωσης Προστασίας της Φύσης και στον παγκόσμιο κατάλογο των φυτικών ειδών που χρήζουν προστασίας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. 

Amsonia orientalis

Κομοτηνή, 4/5/2016

Με μια γρήγορη αναζήτηση στο διαδίκτυο μπορεί κανείς να δει ότι το όνομα Amsonia δόθηκε στο γένος προς τιμήν ενός John Amson. Στο ερώτημα όμως «Μα ποιος ήταν επιτέλους αυτός ο John Amson και πώς ανδραγάθησε;» δε βρίσκει εύκολα απάντηση. Ευτυχώς που τις ίδιες απορίες είχε και ο βοτανικός James S. Pringle κι έτσι στη σχετική οκτασέλιδη εργασία του μαθαίνουμε ότι ο John Amson ήταν γιατρός στην επαρχία της Βιρτζίνια, έζησε στα μέσα του 18^ου αιώνα και, μεταξύ άλλων, θεράπευσε τον George Washington από δυσεντερία και παρασκεύασε ένα - πιθανόν αμφιβόλου αποτελεσματικότητας - φάρμακο για τον κοκκύτη, το οποίο περιείχε διάφορα φυτικά συστατικά, καθώς και το χυμό από 200 ισόποδα.

Όπως και να προέκυψε το όνομά του, το γένος περιλαμβάνει είδη ιθαγενή της Βόρειας Αμερικής και της Ανατολικής Ασίας, ενώ στην Ευρώπη απαντά μόνο ένας εκπρόσωπος του γένους, η Amsonia orientalis Decne. in Jacquem.

Πρόκειται για ένα πολύ όμορφο φυτό, με υπέροχο γαλάζιο χρώμα στα φρέσκα άνθη του, του οποίου η εξάπλωση περιορίζεται στην ευρωπαϊκή Τουρκία και τη βορειοανατολική Ελλάδα, συγκεκριμένα στους νομούς Ροδόπης και, παλαιότερα, ίσως όχι πια, Ξάνθης. Φύεται σε υγρές θέσεις και στα όρια λιμνών ή χειμάρρων, σε χαμηλό υψόμετρο.

Δυστυχώς, όπως συμβαίνει με αρκετά από τα πολύ ελκυστικά φυτικά είδη, αυτοφυή άτομα Amsonia orientalis συνεχίζουν να συλλέγονται, παρόλο που υπάρχει ένα καλά ανεπτυγμένο εμπορικό δίκτυο με φυτά που καλλιεργούνται. Επιπλέον, το είδος απειλείται από απώλεια βιοτόπου, καθώς οι εκτάσεις στις οποίες φύεται συρρικνώνονται και υποβαθμίζονται συνεχώς. Για το λόγο αυτό εκτιμήθηκε ως «Κρισίμως Κινδυνεύον», από την IUCN. Το είδος προστατεύεται από τη Σύμβαση της Βέρνης (για την Προστασία της Άγριας Ζωής και του Φυσικού Περιβάλλοντος) και το ΠΔ 67/1981 (για την προστασία της άγριας πανίδας και χλωρίδας) και συμπεριλαμβάνεται στον Κόκκινο Κατάλογο Απειλούμενων Ειδών της Παγκόσμιας Ένωσης Προστασίας της Φύσης, όπως προαναφέρθηκε, και στον παγκόσμιο κατάλογο των φυτικών ειδών που χρήζουν προστασίας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.

Galanthus nivalis

Χαλκιδική, 12/2/2016

O Galanthus nivalis L. είναι το πιο γνωστό είδος του γένους. Έχουμε αναφερθεί παλαιότερα στο όνομα Galanthus (από τις λέξεις γάλα και άνθος). Το όνομα του είδους (nivalis: χιονώδης) σχετίζεται είτε με το λευκό χρώμα του άνθους ή με την ανθοφορία του που συμπίπτει με το λιώσιμο του χιονιού και συχνά με την εμφάνιση του φυτού μέσα από το χιόνι.

Το είδος αυτό είναι αυτοφυές σε πολλές χώρες της κεντρικής και νότιας Ευρώπης, ενώ στο βορειότερο κομμάτι της (Αγγλία, Ολλανδία, Σκανδιναβική χερσόνησος, κ.α.), όπως επίσης και στις ΗΠΑ και στον Καναδά,  έχει εισαχθεί και εγκλιματιστεί. Στην Ελλάδα αναφέρεται από τα φυτογεωγραφικά διαμερίσματα της βόρειας και νότιας Πίνδου, τη βόρεια κεντρική και βόρεια ανατολική Ελλάδα και τα νησιά του βορείου Αιγαίου. Φύεται σε δάση οξιάς, καστανιάς ή άλλων φυλλοβόλων, σε υψόμετρο από 350 έως 1400 μ., αν και οι περισσότεροι πληθυσμοί του έχουν εντοπιστεί κάτω από τα 900 μ. Ανθίζει από το Φεβρουάριο μέχρι τις αρχές του Απρίλη. 

Τα άνθη του επικονιάζονται από μέλισσες, ενώ σημαντικό ρόλο στον κύκλο ζωής του παίζουν και τα μυρμήγκια. Τα σπέρματα του φυτού φέρουν ελαιοσώματα, μια δομή πλούσια σε λιπίδια και πρωτεΐνες, που αποτελεί λιχουδιά για τα μυρμήγκια. Έτσι, τα συμπαθή έντομα, κουβαλούν τα σπέρματα του φυτού στις υπόγειες στοές τους με σκοπό να ταΐσουν τα σαρκώδη ελαιοσώματα στις προνύμφες τους, βοηθώντας έτσι τη διασπορά των σπερμάτων και, με την απόθεσή τους σε σημεία πλούσια σε θρεπτικά στοιχεία, τη φύτρωσή τους. 

Το γένος Galanthus κατέχει την πρώτη θέση ανάμεσα στα βολβόφυτα που πωλούνται κάθε χρόνο για καλλιέργεια, παγκοσμίως. Ανάμεσα στα είδη του γένους, το G. nivalis είναι από τα πιο διαδεδομένα καλλωπιστικά φυτά και το εμπόριό του φτάνει τα εκατοντάδες χιλιάδες άτομα ανά έτος. Περιέχει αλκαλοειδή, κάποια από τα οποία είναι ιδιαίτερα δηλητηριώδη. Αναφέρεται ότι στην Ολλανδία, κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, οι άνθρωποι, μη έχοντας κάτι άλλο να φάνε, κατανάλωσαν βολβούς του φυτού και εμφάνισαν συμπτώματα δηλητηρίασης. Το φυτό συλλέγεται πάντως και για φαρμακευτικούς σκοπούς.  

Από το 1990, με τη Συνθήκη για το διεθνές εμπόριο των απειλούμενων με εξαφάνιση ειδών άγριας πανίδας και χλωρίδας (CITES), απαγορεύτηκε η συλλογή ζωντανού υλικού για εμπόριο. Παρόλα αυτά, οι πληθυσμοί του G. nivalis βαίνουν συνεχώς μειούμενοι. Σε αυτό συμβάλλει και η απώλεια των βιοτόπων του φυτού είτε από ανθρωπογενείς παρεμβάσεις ή την πανταχού παρούσα κλιματική αλλαγή. Σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες όπου βρίσκεται αυτοφυής, συμπεριλαμβάνεται στα εκάστοτε Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων, με χαρακτηρισμούς όπως «Τρωτό», «Σχεδόν Απειλούμενο» - όπως και στην Ελλάδα -  ή ακόμα και «Κρισίμως κινδυνεύον». Να σημειωθεί επίσης ότι στη χώρα μας ένας από τους πληθυσμούς του Galanthus nivalis βρίσκεται στη Χαλκιδική, στους πρόποδες του όρους Κάκαβος και πλησίον της περιοχής εξόρυξης χρυσού, σε ένα οικοσύστημα που συνεχώς υποβαθμίζεται…

Ο G. nivalis προστατεύεται από την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, τη Συνθήκη CITES και συμπεριλαμβάνεται στα Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (εκδόσεις 2009 και 1995), στον Κόκκινο Κατάλογο Απειλούμενων Ειδών της Παγκόσμιας Ένωσης Προστασίας της Φύσης και στον Παγκόσμιο Κατάλογο ειδών που χρήζουν προστασίας του ΟΗΕ. 

Impatiens noli-tangere

Ροδόπη, 11/8/2015

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα φυτά που μπορεί να συναντήσει κανείς μέσα στα σκοτεινά δάση της Ροδόπης και του Βόρα είναι το Impatiens noli-tangere L. Το παράξενο σχήμα του το οφείλει στο σπιρούνι που σχηματίζει το ένα από τα τρία σέπαλα, το οποίο φέρει νέκταρ. Το παράξενο όνομά του (Impatiens: ανυπόμονος, μη ανεκτικός, noli-tangere: μην αγγίζετε) που θυμίζει τη βιβλική φράση «Μη μου άπτου» («Noli me tangere»), οφείλεται στον υπερβολικά ευαίσθητο καρπό του, μια ροπαλοειδή κάψα που, όταν ωριμάσει, κυριολεκτικά εκρήγνυται ακόμα και με το ελαφρύτερο άγγιγμα, σκορπώντας τα σπέρματα προς πάσα κατεύθυνση. 

Πρόκειται για εύκρατο είδος που εμφανίζεται σε περιοχές του βόρειου ημισφαιρίου, από την Ευρώπη και την Ασία, μέχρι τη δυτική βόρεια Αμερική. Στη χώρα μας πάντως είναι μάλλον σπάνιο, με επιβεβαιωμένες αναφορές μόνο από τις δύο προαναφερθείσες οροσειρές.

Όπως επίσης προαναφέρθηκε, το Impatiens noli-tangere φύεται σε σκιερές τοποθεσίες, μέσα σε σκοτεινά και υγρά δάση και στις όχθες ρεμάτων ή λιμνών. Ανθίζει τους καλοκαιρινούς μήνες, σε υψόμετρα που ποικίλουν, ανάλογα με την περιοχή. Στην Αγγλία έχει αναφερθεί από τα 200 μ., ενώ στην Κίνα ανεβαίνει μέχρι τα 2000 μ. 

Το παλαιότερο όνομα του γένους (Balsamina) σχετίζεται σίγουρα με τις διάφορες φαρμακευτικές χρήσεις του φυτού. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι έχει χρησιμοποιηθεί ως αντισηπτικό, διουρητικό και εμετικό. Μάλιστα, το είδος αυτό καλλιεργούνταν για τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Εκχύλισμα του φυτού χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα στην κοσμετολογία. Εκτός από φαρμακευτικό, σε κάποιες περιοχές της εξάπλωσής του είναι και εδώδιμο. Τα φύλλα του, αν και από πολλούς θεωρούνται στυφά, τρώγονται τόσο στη Μαντζουρία, όσο και στην Κορέα.